Diane: Ry’n ni yn Ynys y Barri, yng nghaffi Marco, a hoffwn ni eich cyflwyno chi i Marco, ac mae gennym ni fenywod hyfryd yma sy’n mynd i ofyn cwpl o gwestiynau iddo.

Marco: Bant â ni!

Christine: Helo, Christine ydw i – ti’n barod? Pwy wnaeth y penderfyniad i sefydlu’r teulu ym Mhenrhiwceibr?

Marco: Dwi’n meddwl taw fy nhad-cu fyddai hynny, ac roedd hwnna achos pan ddaethon ni draw o’r Eidal, doedd dim modd dod o hyd i ddishgled dda o de na choffi na hufen iâ yn unman! Felly fel y rhan fwyaf o Gymry’r Eidal, fe wnaethon ni agor caffi.

Christine: A pam wnaethoch chi benderfynu ar Benrhiwceibr?

Marco: Dwi ddim yn gwybod, digwydd bod taw dyna’r lle. Dwi’n meddwl roedd e achos eu bod nhw’n gweithio yn y diwydiant glo a dur, rhaid eu bod nhw wedi bennu lan ym Mhenrhiwceibr. Dyna’r ateb synhwyrol dwi’n credo!

Dwynwen: Helo Dwynwen ydw i a hoffwn i wybod beth yw dy atgofion o fyw ym Mhenrhiwceibr pan roeddet ti’n byw yno?

Marco: Roeddwn i’n ysgafnfryd, gwyllt fydden nhw’n ei alw e heddiw! Roeddwn i wrth fy mod dyno, roedd fel iwtopia i fi, lan yn y Ceibr. Chi’n gwybod, nôl yn y 60au, roedd modd mynd mas trwyr drws, mas am y dydd, dod yn ôl, a chael row o ryw fath gan fy mam, siŵr o fod teimlo cefn ei llaw am rywbeth roeddwn i wedi’i wneud, ond roeddwn i wrth fy modd. Yr ysgol, y bobl, popeth ynghylch Penrhiwceibr, chi’n gwybod. Mae gymaint o atgofion hapus, melys gen i o’r lle hwnnw. Torri fy nghoes, cwympo drwy’r nenfwd, y math yna o beth chi’n gwybod.

Dwynwen: Ac fe est ti i’r ysgol ym Mhenrhiwceibr?

Marco: Es i i Ysgol Penrhiwceibr, roeddwn i adref, arf y niwrnod cyntaf yn yr ysgol, roeddwn i wedi cyrraedd adref cyn fy mam, es i’n syth drwy’r drws a dod adref. Doedd y lle hwnnw ddim i fi! Mae honno’n stori wir! Fe llusgodd fy mam fi yn ôl wrth fy ngwar. Fel arfer, byddwn i’n sefyll yn erbyn y waly n meddwl am rywbeth arall, dyna fi. Ond roeddwn i wrth fy modd yno, yn dwlu ar y lle.

Rose: Helo Marco, Rose ydw i.

Marco: Helo Rose.

Rose: Beth sy’n rhaid i mi ei wybod yw, a oeddech chi’n byw yn Bardi, ac yna dod draw i Benrhiwceibr?

Marco: Daeth fy nhad-cu draw gyda fy nhad, byddai’n wych pe byddai fy ŵyr yma, Lorenzo, achos mae ganddo fwy o wybodaeth na fi. Ond tua 1927 oedd e. Ac yna daeth fy mam draw i Benrhiwceibr ym 1947 ar ôl y rhyfel, ac os ydych chi’n mynd trwy gymoedd Bardi, fe ddewch chi i Benrhiwceibr, mae e’r union yr un peth heblaw am y pyllau glo chi’n gwybod. Ond roedd yn dipyn o sioc diwylliannol i fy mam. Doedd hi ddim yn siarad gair o Saesneg, ond fe wnaethon nhw ei derbyn hi, rhoi eu breichiau amdani a dyna ni. Dyna fel mae’r ’Ceibr. Y bobl yno, roedd pawb yn ein derbyn ni, wrth eu bodd gyda nhw, onest. Chi’n gwybod, fe ddaethon ni’n rhan o’r gymuned, gyda’r caffi.

Rose: Es di’n syth i’r caffi? Achos roeddet ti yn y siop bysgod am sbel?

Marco: Na dwi’n meddwl taw’r caffi oedd gynta. Aeth fy nhad draw i’r siop bysgod, dwi’n meddwl roedd y caffi’n dal gennym, ac yna aeth fy nhad i’r siop bysgod, ac fe gafodd John, fy mrawd hynaf, ei eni uwchben y siop bysgod, ac mae’n dal i ddrewi o sglodion hyd heddiw! Achos fe sy’n gwneud y sglodion dal i fod, mae’n jôc o fewn y teulu! Rhaid bod yr arogl yn ei groendyllau. Chi’n gwybod, mae’r rhan fwyaf o bobl yn arogli o Chanel No.5, ond sglodion sydd ar fy mrawd. Coffi sydd arna i, gelato ar fy mrawd. Chi’n gwybod, ni gyd yn arogli o rywbeth fan hyn!

Rose: Achos roedd hynny yn rhif 50 Glanlay ac roedd fy mam yn rhif 52 Glanlay.

Marco: Oedd hi wir?

Rose: Oedd.

Marco: Achos byddai fy nhad yn dweud wrthyf i, achos doeddwn i ddim wedi cael fy ngeni pan oedd ganddyn nhw’r shop sglodion, cefais i fy ngeni pan aethon ni draw i’r caffi. Ac fe ddywedodd fy nhad wrthyf, taw ffwrn lo oedd ganddo, a dwi wastad wedi meddwl sut roedd e’n cadw’n tymheredd gyda than glo? Gyda nwy mae modd ei droi i fyny ac i lawr, yr un peth gyda thrydan, mae’n rhaid oedd e fel K.C. Jones yn taflu’r glo i mewn. Dyna oedd wedi creu y ‘ni’ sydd yma heddiw.

Rose: Ie.

Marco: Dyw pethau fel hyn, Ynys y Barri neu beth bynnag ddim yn digwydd ar ei ben ei hun, mae’n digwydd am reswm. A’r rheswm yw’r addysg a’r profiadau y cawsom ni ym Mhenrhiwceibr, fe ddaethom ni â nhw i Ynys y Barri, chi’n gwybod? A dyw pethau ddim wedi bod yn ffôl.

Rose: Na! Gwych!

Marco: A pan gaethon ni wybod bod yr Amgueddfa yn gwneud hwn, neu bod yr Amgueddfa mewn cyswllt â Phenrhiwceibr, roedd yn ‘ie’ awtomatig i ni, do’n ni ffaelu dweud na i hynny. Ar ôl popeth mae Penrhiwceibr wedi’i wneud ar gyfer ein teuluoedd.

Rose: Ac roedd fy mam yn ffrindiau mawr gyda dy fam achos roedden nhw’n byw drws nesa i’w gilydd, a phan gefais i fy ngeni, daeth hi i ’ngweld i. Fe wahodd fy mam iddi ddod draw i ’ngweld i, ac fe edrychodd arna’i a dweud ‘Mae hi fel afal bach coch!’

Marco: Ife dy fam di oedd wedi rhoi gwersi bocsio i mam? Achos roedd hi’n arfer fy nghuro i!

Rose: Sa i’n gwybod, bosib iawn!

Marco: Wedi dweud hynny, roeddwn i’n ei haeddu e. Achos anghofia’i fyth fy nhad yn dweud wrtha’i, un o’r dyddiau yma byddi di’n cael plant, a dwi’n gobeithio fydd un ohonyn nhw fel ti.

Dwynwen: A beth oedd dy oedran pan adawaist ti felly?

Marco: Naw mlwydd oed.

Dwynwen: Oeddet ti?

Marco: Ie, naw mlwydd oed oeddwn i. Roedd fy mrawd John tua deunaw neu bedair ar bymtheg, a tua deg neu unarddeg fyddai Tino, rhywbeth fel ’na. Ie dwi’n meddwl taw yn ’69 daethon ni lawr, na ’68. Na efallai taw yn gynt na hynny ydoedd, Dwi’n mynd yn ôl mewn hanes nawr, yn ceisio gweithio allan pa ysgol oeddwn i. Ie, ddwy flynedd y des i lawr fan hyn, felly ie, tua wyth neu naw. Ond roeddwn i’n dychwelyd cryn dipyn achos roedd fy nghefnder Mario yn y Central Café. I weld Ray a Rosina, felly ro’n ni’n mynd nôl a ’mlaen, nôl a ’mlaen, nôl a ’mlaen am flynyddoedd. Fy hoff siop oedd Fischers’, ro’n i’n arfer prynu fy Beano a Danny yno, a fy albyms Nadolig, ie prynu pethau fel ’na. Ydy hwnna’n eich helpu chi o gwbl?

Grŵp: Ydy, ydy, diolch.

Marco: Gewch chi fynd i weld Tino nawr, a chael atebion synhwyrol!

Diane: Ry’n ni yn Nhŷ Gelato Zio, a ry’n ni’n siarad gyda Tino, sy’n mynd i rannu rhywfaint o’i atgofion o Benrhiwceibr, a gobeithio dweud sut wnaethon nhw ddod i sefydlu eu hunain ym Mhenrhiwceibr.

Tino: Reit, wel yr ateb i hynny, dwi’n mynd yn bell yn ôl i fy nhad-cu, a agorodd beth gafodd ei alw, ac sy’n parhau i gael ei alw’n Bracchi. Sef caffi, fel bar dirwest os hoffech chi. Fe ddaeth i Benrhiwceibr a’i agor ym 1926, blwyddyn y streic cyffredinol gyda llaw. Daeth draw gyda’i wraig, ddaeth ei feibion ddim y tro hwnnw, fe ddaethon nhw draw o’r Eidal yn hwyrach, achos dyna o ble ddaethon nhw’n wreiddiol. Daeth ei ddau fab draw, roedd ganddo ferch hefyd, ond fe arhosodd hi yn yr Eidal. Daeth Joe a Frank draw, derbyn rhwyfaint o’u haddysg yma. Doedd braidd dim gair o Saesneg ganddyn nhw pan gyrhaeddon nhw, ond yn amlwg fe wnaethon nhw addasu’n eithaf cyflym gyda’r iaith. Gweithio yn y busnes, a gweithio tu hwn i’r busnes. Gafodd y ddau eu gwneud yn ddinasyddion yn y tridegau, gwisgo’r khaki yn yr Ail Rhyfel Byd. Roedd y ddau yn Normandy ym 1944 hefyd. Ar ôl y rhyfel yn amlwg cafodd y ddau eu dimobio, aros yn y busnes ac roedd gan fy nhad sawl swydd gwahanol. Roedd e’n gweithio ar gyfer masnachwr glo, roedd e’n gyrru bysiau ar gyfer y Red and White – mae dal gen i ei dabiau bysiau adref. Fe wnaethon nhw sawl math gwahanol o fanwerthu, ond yn y pendraw fel cangen o un o’r busnesau roedden nhw’n cyfanwerthu pethau fel diodydd meddal, ac ar un adeg roedden nhw’n gwneud rhywfaint o fanwerthu tegannau a nwyddau ffansi. Yn wreiddiol, brawd ifancaf fy nhad ddaeth i’r Barri gyntaf achos fe brynon nhw fusnes yma ar Ynys y Barri. Ac yna fe ddilynodd fy nhad gyda’i wraig a’i blant, ar ddydd Gwyl Dewi ym 1967. A dyna pan ddaethon ni i’r Barri achos fe brynodd fy nhad fusnes arall yma ar yr ynys. Er hynny, cyn symud roedden nhw’n teithio nôl a ’mlaen rhwng Penrhiwceibr ac Ynys y Barri. Yn y pendraw, aeth braidd yn annodd arnyn nhw, achos roedden nhw’n teithio cyn i’r A470 gael ei adeiladu hyd yn oed. Felly roedden nhw’n cymryd y llwybr fach i gyrraedd y Barri, felly yn amlwg roedd yn cymryd yn hirach iddyn nhw ddod a mynd. Ac felly fe wnaethon ni werthu, a dod ar ein ffordd i’r Barri. Ac rydyn ni wedi bod yma ers hynny. Ie, dyna ni.

Diane: Felly beth oedd dy oedran pan adewaist ti Benrhiwceibr?

Tino: Roeddwn i tua naw oed. Roedd tŷ gennym oedd yn agos iawn i’r eglwys ac i’r ysgol gyfagos, ond ryw ddwy stryd i ffwrdd, felly i fynna aethon ni. Ac dyna lle aethon ni – fi, fy mrawd a’m chwiorydd – i’r ysgol plant iau ac yna dilyn i’r ysgol gyfun.

Karen: Pam benderfynon nhw ar Gymru?

John: A Penrhiwceibr!

Karen: Ond pam Cymru?

Tino: Y Bracchis oedd yr arloeswyr fel petai. Nhw ddaeth draw a dechrau cyflogi pobl o’u hardal nhw yng ngogledd yr Eidal. Ac yna fe wnaeth eraill ddilyn a dechrau agor siopau annibynnol. Daeth eraill draw a llwyddo cael swyddi gwahanol. Doedden nhw ddim i gyd yn y diwydiant manwerthu.

Karen: Felly oedd yna fwy yng Nghymru nag yn Lloegr?

Tino: Mae gan bob ardal o Loegr, a’r Alban hyd yn oed, gymunedau Eidalaidd cryf. Mae yna gymuned gref yn Bedford achos y gweithfeydd briciau. Ond fe ddaethon nhw o wahanol ran o’r Eidal. Mae’r un peth yn Glasgow er enghraifft, mae yna gymuned fawr yn Glasgow, ond fe ddaethon nhw o wahanol ran o’r Eidal. Felly pan maen nhw’n mynd yn ôl, neu mae eu cenedlaethau’n myn yn ôl, fel ry’n ni’n dychwelyd i’n tref fach ni yng ngogledd yr Eidal, Bardi, sy’n cael ei hadnabod fel ‘Cymru Fach’. Mae fel Bae Trecco ym mis Awst! Wir, mae Cymry’n dominyddu’r lle gyda’u hacenion Cymreig. Fyddech chi’n meddwl taw Trecco Bay yw e fan hyn hefyd. Ac ie dyma oedd yn digwydd, daeth bobl draw o’r Eidal. Bu i rai ohonyn nhw gerdded, ie cerdded draw. Ac wrth gwrs fe wnaethon nhw sefydlu’u hunain yn y Cymoedd, Abertawe, aeth rhai i orllewin Cymru ac i lefydd eraill. Felly dyma lle ydyn ni. Does dim llawer ohonom ni yn gweithio yn y diwydiant yma bellach achos doedd cenedlaethau’r dyfodol ddim am fod tu ôl i gownteri siop. Felly aeth y plant i swyddi gwahanol. Dwi’n gwybod i ddau neu dri ohonyn nhw fynd yn benaethiaid ysgol, eraill yn gyfreithwyr, a dwi’n siŵr bod doctoriaid hefyd. Ac eraill yn ddelwyr modur ac ati. Ond does dim cymaint ohonom ni ar ôl. Dyna fel mae hi. Ond ie, rydyn ni’n fyw ac iach. Fy ngobaith yw y bydd modd i ni basio hwn ymlaen i’r genhedlaeth nesaf, sy’n edrych fel y bydden nhw’n awyddus i gymryd yr awenau.

Karen: O mae hynny’n dda, mae’n neis gallu’i gadw o fewn y teulu.

Tino: Ie.

Christine: A sut wnest ti ddechrau gwneud dy hufen iâ dy hun felly?

Tino: Finne? Fy nhad-cu, fel yn y llun y gwnaethoch chi ddod o hyd iddo, roedd e’n arfer ei wneud e. Bosib yn y dauddegau hwyr neu’r tridegau cynnar, ac roedd e’n ei gynhyrchu yn y ffordd hen ffasiwn gydag iâ, casgen bren ac iâ. Ac roedd e’n mynd o amgylch y lle yn yr haf gyda chert hufen iâ gyda’i enw ar yr ochr. Pan oedd fy nhad yn fachgen byddai yntau’n gwthio’r cert o amgylch y lle fel ydych chi gwybod ar hyd strydoedd Penrhiwceibr. Ac fe wnaethon ni ddatblygu o hynny. Roedd e’n arfer gwneud ei gresion ei hun hefyd! Roedd yn arfer rhoi sachau bach glas o halen ynddyn nhw, roedden ni’n cynhyrchu’n squash ein hunain. Roedden ni’n awyddus i wneud pethau eraill, roedden ni’n rhedeg siop pysgod a sglodion hefyd, gwneud rhywfaint o fanwerthu. Rose: Felly beth yw dy atgofion o Benrhiwceibr? Oeddet ti’n ein gweld ni fel cymuned?

Tino: Oeddwn. Yn bendant a dwi’n falch i ddweud ei bod hi’n gymuned fyw ac iach hyd heddiw! Hir oes iddi, hir oes iddi. Roeddwn i’n ifanc pan adawon ni ond mae dal atgofion cryf gen i. Y pwll nofio hwnnw yn y parc – roedd Marco a finnau o hyd yn nofio yn hwnnw, dwi’n cofio hynny fel petai e ddoe. Cerdded tua’r lefel isaf, i’r traciau yno, sefyll ar y bont, gyda’r trenau stêm yn dod trwy, cerdded i’r ochr arall heibio’r gamlas a thua’r mynyddoedd yno. Chi’n gwybod, bod ymysg byd natur. Ie roeddwn i siŵr o fod wedi teithio ar hyd tipyn o Benrhiwceibr ar droed, hyd yn oed yn fachgen ifanc. Fyddwn i’n mynd tu hwnt i le ddylwn i fod wedi gwneud o ganlyniad i’n oedran i. Ond fe es i’r ysgol ym Mhenrhiwceibr yn wreiddiol. Roeddwn i yno gyda Marco nes i ni fynd i’r ysgol Gatholig yn Aberpennar.

John: Zio, ife dyna dy enw llawn, Zio, neu ydy e wedi’i fyrhau?

Tino: Na, mae Zio’n golygu ewythr yn Eidaleg. Pan wnaethon ni agor y sefydliad yma roedd y nau a’r nithod am ddod o hyd i rywbeth addas. Un o ferched-yng-nghyfraith Marco oedd wedi pennu’r enw Zio, “wnewn ni ei enwi ar dy ôl di” – alwn ni’r lle yn Zio’s, yr ewythr, achos dwi’n ewythr iddyn nhw gyd. A dyna lle ddaeth yr enw.

John: Felly beth yw dy enw?

Tino: Tino yw fy enw i, ac mae’n fyrhad o’r enw Celestino.

John: Oh Tino, fel Tino Coles. Ond ewythr yw Zio’s. O’n i’n meddwl hefyd, os oeddet ti’n Zio Zeraschi, fyddet ti’n ZZ! Ti fyddai’r olaf yn y llyfr.

Tino: Wel dwi bron wastad yr olaf ym mhob achos gyda’r Z! Fel y dywedaist, fe ddaethon ni yma ar y 1af o Fawrth ’67. Roedd yn hwylus bod wrth y traeth hefyd. Dwi’n treulio’r rhan fwyaf o f’amser ar y traeth yn yr haf. Dwi weithio’n mynd yn ôl i Benrhiwceibr achos bod dal cyfeillion yno, fel ydych chi’n gwybod. Roedd Mario, Katya, Ray, Rosina. A byddwn ni’n galw yno i’w gweld nhw. Yn anffodus maen nhw wedi mynd bellach. Ond mae’r merched, dwi’n gwybod nad ydyn nhw’n byw yno bellach, ond maen nhw’n hapus, y ddwy wedi priodi.

Karen: Dwi’n meddwl i un ohonyn nhw newydd briodi do?

Tino: Fabrizia, do. Briododd hi fis Medi llynedd dwi’n meddwl, tua deunaw mis yn ôl. Felly dwi’n eu gweld bob yn hyn a hyn – mae un yn byw yn Radur, a’r llall yn Nhreganna yng Nghaerdydd. Maen nhw’n dod yma o bryd i’w gilydd. Maen nhw’n cadw mewn cysylltiad.

Christine: Wyt ti’n gwybod am Pino’s ym Meisgyn, Aberpennar? Caffi Pino?

Tino: Dwi’n ymwybodol ohono, dwi’n meddwl bod Marco’n ei adnabod.

Christine: Ai perthnasau ydyn nhw?

Tino: Na.

Christine: Nid dy berthnasau di.

Tino: Y rhai eraill o’n i’n nabod oedd yn Aberdâr, y Rossis. Ond maen nhw wedi ymddeol bellach hefyd. Ond dwi’n eu gweld nhw o bryd i’w gilydd. Yr un dwi’n ei weld yma yn aml yw’r Sidolis. Neu fel mae rhai yn dwued ‘Sid-ohli’.

Christine: Sidoli, ie.

Tino: O ferthyr. Ond mae’r mab, mae’n dod yma’n aml gyda’i ferched, Robert Sidoli y cyn-flaenwr dros Gymru, Robert Sidoli. Mae’n byw yn y Barri. 

Christine: Dyna sut mae ei ynganu ife? Sidoli nid ‘Sid-ohli’?

Tino: Ie, Sidoli.

Christine: Wel doedden ni ddim yn gwybod beth yw ystyr Bracchi, y gair am gaffi ife?

Tino: Cyfenw oedd Bracchi, cyfenw ar deulu. Fy nealltwriaeth i yw taw nhw oedd y cyntaf i ddod yma. Sut y daethon nhw a pham dydw i ddim yn gwybod. Ond nhw ddaeth, nhw gyrhaeddodd yma.

Christine: Mae’n braf dod yma a dysgu am y pethau hyn.

Diane: Ga’i ddiolch o galon iti, nid yn unig am dy amser heddiw, ond am dy letygarwch. Mae wedi bod yn hollol hyfryd.

Tino: Dwi’n gwybod ble mae ’ngwreiddiau i.

Joanne: A ry’n ni’n gwybod lle mae’r hufen iâ blasus hefyd!

Tino: Dwi ddim yn anghofio fy ngwreiddiau.

Diane: Diolch o galon.

Tino: Diolch am ddod.