Cynfas

Croesawu Newid: Brenda Chamberlain a’i mwynhad yn arbrofi

Jill Piercy

20 Ionawr 2025 | munud i ddarllen

CHARLES, Geoff, Brenda Chamberlain - Casgliad Geoff Charles

“Ro’n i wedi penderfynu, yn oddeutu chwech oed, fy mod am fod yn arlunydd ac yn awdur.”

(Artistiaid yng Nghymru)

Er mai ym Mangor y cafodd Brenda Chamberlain ei geni ac y bu farw (1912-1971), bu’n byw ac yn gweithio mewn llawer o lefydd. Bu’n astudio yn Llundain, yn byw yn Llanllechid, ar Ynys Enlli, ar Ynys Hydra yng Ngwlad Groeg, a threuliai sawl gwyliau hir yn Ffrainc a’r Almaen. Ble bynnag roedd hi’n byw, byddai’n ysgrifennu, yn paentio, ac yn cadw dyddlyfrau darluniadol. Roedd ei hamgylchedd yn cael effaith ddofn arni, a byddai’n newid arddull ei gwaith a’i deunyddiau ar sail hynny.

Yn ystod ei hoes, enillodd Brenda Fedal Aur am Gelfyddyd Gain ddwywaith yn yr Eisteddfod Genedlaethol, arddangosodd ei gwaith mewn dros ddeg ar hugain o sioeau grŵp, a chynhaliodd saith arddangosfa unigol yn Llundain a Chymru. Er ei bod yn cyfaddef mai paentio oedd yn apelio fwyaf iddi, ymhlith ei gwaith cyhoeddedig mae tri llyfr am lefydd roedd hi wedi byw ynddynt, llyfr o farddoniaeth, llyfr o gerddi a darluniau, ac adroddiad o sut yr aeth ati i greu Caseg Broadsheets.

Cyn mynd i astudio celf yn ysgolion yr Academi Frenhinol yn Llundain, teithiodd i Copenhagen lle arhosodd gyda theulu am chwe mis, ac roedd hi wrth ei bodd pan ddarganfu gwaith Gauguin yn yr amgueddfeydd yno.

Gwasg y Gaseg

Ar ôl i’w hastudiaethau ddod i ben, symudodd i Lanllechid yn y gogledd orllewin gyda’i chyd-fyfyriwr, John Petts. Roedden nhw wedi gwneud adduned i fyw yn ôl eu celf, ond yn aml roedd yn rhaid iddyn nhw wneud gwaith fferm i dalu’r biliau. Gyda’i gilydd, sefydlon nhw Gwasg y Gaseg, gan greu posteri, taflenni, gwahoddiadau priodas a chardiau cyfarch. Cydweithion nhw gyda’r bardd, Alun Lewis, i greu cyfres o argrafflenni â llaw a oedd yn cynnwys cerddi ac ysgythriadau.

CHAMBERLAIN, Brenda, Figures in a Landscape ©Brenda Chamberlain/Llyfrgell Genedlaethol Cymru - National Library of Wales/Reuven Jasser

Rhoddodd Brenda y leinoprint lliw a wnaed â llaw yma i Alun Lewis a Gwenno, ei wraig, yn anrheg priodas ym 1941. Mae dylanwad Gauguin yn dechrau ymddangos yn arddull ei gwaith, gyda’r menywod cadarn urddasol a’r llinellau hyderus cryfion. Mae llawer o’i phynciau’n cynnwys bywyd cefn gwlad yng nghaeau a mynyddoedd Eryri. Mae oedrannau’r menywod yn amrywio, a’r rhai iau sy’n gorffwys yng nghanol y ffrâm. Gwisga dwy fenyw droednoeth ffedogau gwynion gan gario basgedi ar eu pennau.

Byw ar yr Ynys

Ar ôl iddi hi a John Petts wahanu ym 1943, penderfynodd Brenda symud i Ynys Enlli lle bu’n byw am bymtheng mlynedd, gyda Jean van de Bijl i ddechrau, ac yna ar ei phen ei hunan. Ar yr ynys, daeth o hyd i egni newydd. Llenwodd ei dyddlyfrau â disgrifiadau o’i bywyd bob dydd a dechreuodd baentio ag olew, a roddodd ryddid iddi weithio ar raddfa fwy. Defnyddiai’r ynyswyr fel modelau, a dechreuodd arddangos yn Llundain. Ym 1951 a 1953 enillodd y Fedal Aur am Gelfyddyd Gain yn yr Eisteddfod Genedlaethol.

Datblygodd ei ffigurau i fod yn arddullaidd, a gellir gweld dylanwad Gauguin unwaith eto yn ei defnydd o liwiau gwastad beiddgar heb fawr ddim graddliwio, os o gwbl.

Amgueddfa Cymru
CHAMBERLAIN, Brenda
© Brenda Chamberlain/Amgueddfa Cymru/Reuven Jasser

Mae tri o ddynion yr ynys yn dychwelyd i’r lan gyda’u daliad. Roedd bywyd ar yr ynys yn syml iawn, nid oedd trydan na dŵr tap, roedd yn rhaid casglu broc môr bob dydd i greu tân, ac roedd rhaid dod o hyd i fwyd. Pysgod, cwningod ac wyau gwylanod oedd deiet sylfaenol yr ynys.

Troi'n Haniaethol

Ar ddechrau’r 1960au, cafodd Brenda ei swyno gan y cysyniad o drawsnewidiad cyrff wedi boddi yn greigiau ac effaith y golau drwy ddŵr y môr, a daeth ei gwaith yn fwy haniaethol.

Amgueddfa Cymru
CHAMBERLAIN, Brenda
© Brenda Chamberlain/Amgueddfa Cymru/Reuven Jasser

Yn Llongddrylliad mae’n dal i fod yn bosib adnabod siâp y ffigurau ac asennau’r cwch, ond yn Manrock ac yn Marine Object mae’r morwr yn colli ei ffurf ddynol ac yn dod yn fwy solet, gan drawsffurfio’n graig wedi’i siapio a’i cherflunio gan rym y môr a’r llanw.

Amgueddfa Cymru
CHAMBERLAIN, Brenda
© Brenda Chamberlain/Amgueddfa Cymru/Reuven Jasser

CHAMBERLAIN, Brenda, Marine Object ©Brenda Chamberlain/Llyfrgell Genedlaethol Cymru - National Library of Wales/Reuven Jasser

Teithiau i’r Almaen gyda chreonau a pheniau

Gan fod y gaeafau ar Ynys Enlli yn gallu bod yn llym, byddai Brenda’n treulio amser gyda’i ffrindiau yn yr Almaen. Yn aml, byddai ond yn mynd â deunyddiau celf syml gyda hi, a dechreuodd arbrofi gyda gwaith rhwbio. Gyda charpedi Persiaidd ac Indiaidd patrymog a chyfoethog lle bu’n aros yn ysbrydoliaeth, byddai’n rhwbio creonau ar wyneb gwaeadog i gynhyrchu’r cefndir ar gyfer patrymau a symbolau onglog.

CHAMBERLAIN, Brenda, Identified with the Sea ©Brenda Chamberlain/Llyfrgell Genedlaethol Cymru - National Library of Wales/Reuven Jasser

Mwy o liw a gludwaith yn ne Ffrainc

CAeth Brenda ar deithiau paentio i Provence hefyd. Adlewyrchwyd lliw, golau a cheinder ei hamgylchoedd yn ei gwaith.

CHAMBERLAIN, Brenda, Y Colomennod © Brenda Chamberlain/Storiel/Reuven Jasser

Daeth ei chyfansoddiadau’n fwy cymhleth, a does dim blociau o liw plaen bellach. Mae graddliwiau a dyfnder i’w ffigurau. Dechreuodd arbrofi mewn gwaith amlgyfrwng a defnyddio llythrennau gludwaith yn y cefndir. Mae ei ffigurau ymlaciol yn ymddangos fel pe baen nhw ar ganol sgwrs, ac yn eistedd yn agos i gostreli dŵr yn y blaendir.

Amlgyfrwng yng Ngwlad Groeg

Yn debyg i pan aeth Brenda i Ynys Enlli, pan symudodd i Ynys Hydra yng Ngwlad Groeg ym 1962, dechreuwyd cyfnod creadigol newydd yn ei bywyd. Dywedai fod yr haul poeth yn cannu’r lliw yn ei gwaith, a ddaeth yn unlliw ac yn gymysgedd o linellau a gludwaith.

Dechreuodd gydweithio gyda’r dawnsiwr Robertos Saragos, gan geisio dangos symudiad ei gorff wrth iddo ymarfer i gerddoriaeth Claude Debussy. I ddechrau, byddai’n rhewi’r symudiad i safle, gan ei wneud yn sefydlog. Ymlaciodd yn raddol, gan alluogi ei llaw i symud yn rhydd dros y papur fel bod modd gweld o ba safle roedd y dawnsiwr wedi symud, ac i ba safle roedd yn mynd iddo.

CHAMBERLAIN, Brenda, Cathédrale Englouetié ©Brenda Chamberlain/Llyfrgell Genedlaethol Cymru/Reuven Jasser

Arweiniodd eu cydweithrediad at ddatganiad dawns yn Llundain ym 1964, lle dawnsiodd Saragos i gerddoriaeth a barddoniaeth. Ysgrifennwyd y geiriau gan Brenda Chamberlain a’i chyfaill, Michael Senior, ac fe’u darllenwyd gan yr actores Dorothy Tutin.

Ar ôl y profiad hwn, gofynnodd y cyfansoddwr Halim El Dabh i Brenda gymryd rhan mewn arbrawf gydag e. Gofynnodd iddi arlunio’n rhydd wrth iddo chwarae ei gyfansoddiad ei hun ar y piano. Wedi hynny, byddai’n gosod ei llyfr arlunio ar y piano, a chanfu y gallai chwarae’r darn yn ôl ar sail ei nodiannau. Dros y blynyddoedd nesaf, datblygodd Brenda’r nodiannau bach cychwynnol hyn yn ddarluniau egnïol mawr mewn creon cwyr ar gerdyn.

Amgueddfa Cymru
CHAMBERLAIN, Brenda
© Brenda Chamberlain/Amgueddfa Cymru/Reuven Jasser

Ysgrifennu a llunio drama

Yn ystod ei chyfnod yng Ngwlad Groeg, ysgrifennodd ddrama am wrthryfel y cyrnoliaid a gynhyrchwyd yn ddiweddarach ym Mangor (1968). Mae casgliad o ffotograffau, llyfr braslunio o ddyluniadau gwisgoedd, a sgript o’r ddrama yng nghasgliad y Llyfrgell Genedlaethol.

Brenda Chamberlain ac un o’r actorion, Sophia Michopoulou, gyda model o set y ddrama, The Protagonists.

Roedd y gyfres olaf o ddarluniau a gynhyrchodd yn cael eu cydnabod fel Darluniau Gregynog gan iddyn nhw gael eu harddangos am y tro cyntaf yn Neuadd Gregynog ger y Drenewydd. Maen nhw’n cynnwys llinellau du noeth ar bapur gwyn gyda wynebau, cychod a cherrig mân.

CHAMBERLAIN, Brenda, Bandages Heads ©Brenda Chamberlain/Llyfrgell Genedlaethol Cymru - National Library of Wales/Reuven Jasser

Drwy gydol ei bywyd, roedd Brenda Chamberlain yn croesawu newid. Heblaw am weithio mewn gwahanol arddulliau a chyfryngau, roedd hi wrth ei bodd yn gweithio gyda dawns, cerddoriaeth a theatr, ac yn ystod ei bywyd cyhoeddodd dair nofel, cyfrol o farddoniaeth, llyfr o gerddi a darluniau, yn ogystal â hanes o’r broses o greu’r Caseg Broadsheets.

Darllenwch fwy am y bobl o fewn portreadau Brenda Chamberlain mewn erthygl ategol a gyd-gomisiynwyd gydag Art UK.


Curadur arddangosfeydd ac awdur yw Jill Piercy, sy’n arbenigo mewn celf a chrefft yng Nghymru. Mae hi wedi ysgrifennu i nifer o gyhoeddiadau ac wedi paratoi sawl traethawd catalog ar gyfer arddangosfeydd. Bu’n Swyddog Celf a Chrefft i’r Eisteddfod Genedlaethol am chwe blynedd, ac mae hi wedi curadu gwaith ar gyfer orielau yng Nghymru, Ewrop ac Unol Daleithiau America. Mae hi wedi curadu tair arddangosfa o waith gan Brenda Chamberlain, a hi yw awdur Brenda Chamberlain – Artist and Writer.

Share

More like this

Clogfaen Pren 1978-2015
Amgueddfa ac Oriel Gelf Casnewydd
Stiwdio gyda Menyg yn Storiel, gweld casgliad y Llyfrgell mewn Gofod Newydd
Phoebe Murray-Hobbs, Swyddog Benthyciadau Cymunedol, Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Tirnodau Personol
Michal Iwanowski
Celf Mewn Ysbytai: Bwrdd Iechyd Addysgu Powys
Sara Treble-Parry, Steph Roberts a Siân Lile-Pastore
Lan yr Afon
Julian McKenny
Morlun Bach
Lucy Purrington
Thyrza Anne Leyshon: Eicon y Portreadau Miniatur o Gymru
Imogen Tingey, Cynorthwyydd Arddangosfeydd, Oriel Gelf Glynn Vivian
Dylunio GIFs Cymraeg
Sioned Young, Mwydro
Artcadia
Barbara Bartl, Rheolwr yr Amgueddfa ac Oriel Gelf, Amgueddfa ac Oriel Gelf Casnewydd
Cerdded Adref
Dagmar Bennett
Teulu Wakelin: chwarter canrif o gefnogaeth i artistiaid cyfoes
Andrea Powell, Cynorthwyydd Arddangosfeydd, Oriel Gelf Glynn Vivian
Helen Sear (g.1955)
Mari Griffith
David Nash (g.1945)
Mari Griffith
Rhyfel Mawr Glo Cymru
Maddie Webb, Curadur Gweithiau ar Bapur, Amgueddfa Cymru
Ymdeimlad o Le
Jon Pountney
Toriad
Ffin Jordão
Cadwraeth Paentiadau George Poole
Sarah Bayliss, Uwch Gadwraethwr Paentiadau, Amgueddfa Cymru
Frank Auerbach: Pen E.O.W
James Milne, Technegydd CELF, Ffotograffiaeth gan Rhian Israel, CELF
Ymson ar draeth
Iestyn Tyne
Tyrrau Mawr ar grwydr i Lanbedrog
Gwyn Jones, Alex Boyd Jones, Zoe Lewthwaite, Plas Glyn-y-Weddw
Gweithio gydag artist
Rhian Israel, Swyddog Ffotograffiaeth, CELF
Llwybr Tref Gŵyl Grefft
Rachel Vater, Cynorthwyydd Yr Oriel, Oriel Myrddin
Panopticon
Tina Rogers
Y Cyffredin
Ayesha Khan
Mapiau, celf, a dadgoloneiddio
Ellie King, Curadur Cynorthwyol Mapiau, Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Dadgoloneiddio’r Casgliad Celf Cenedlaethol
Morfudd Bevan, Curadur Celf, Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Delfryd a Diwydiant: Curadu'r arddangosfa yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Mari Elin Jones, Swyddog Dehongli, Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Dan ddŵr sy'n llifo
Geraint Ross Evans
Golygfa Ddyrchafedig
Geraint Ross Evans
'Arhoswch adre'
Gwynfor Dafydd
Cardiau Post Protest
Osian Grifford
David Garner: Wylo
Nicholas Thornton a Ceri Jones, Amgueddfa Cymru
Storiel: Comisiynau Artistiaid
Esther Elin Roberts, Swyddog Celf Gweledol, Storiel
Collage Fabrig Scrap
Ella Louise Jones
Teulu
Ffion Rhys, Curadur, Canolfan y Celfyddydau Aberystwyth
Arddangosfa Teulu, Canolfan y Celfyddydau Aberystwyth
Ffion Rhys, Curadur ac Elin Vaughan Crowley, Artist - Canolfan y Celfyddydau Aberystwyth
Oriel Myrddin: Comisiynau Artistiaid
Rachel Vater, Oriel Myrddin
Arnofio
Arddun Rhiannon
Geng Xue (g.1983)
Mari Griffith
Cerddi newydd gan ddisgyblion Cymru
Sean Kenny, Uwch Swyddog Addysg, Amgueddfa Cymru
Dhruva Mistry: O’r astudiaeth i’r cerflunwaith
Carys Tudor, Curadur Digidol: Celf, Amgueddfa Cymru
Tu ôl i'r llen: Cadwraeth
Sarah Bayliss a Kitty Caiden, Amgueddfa Cymru
Darn Canol Bwrdd Con Brio: Comisiwn Ymddiriedolaeth P&O Makower
Andrew Renton, Pennaeth Casgliadau Dylunio, Amgueddfa Cymru
Arddangosfa Cyfoes: Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Morfudd Bevan a Nia Dafydd, Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Yr Eda
Llio Maddocks
Cymharu dau artist: John Selway a Denys Short
Nicholas Thornton, Pennaeth Celf Gain a Chelf Gyfoes, Amgueddfa Cymru
Caffaeliad newydd: Pulped Fiction gan David Shrigley
Carys Tudor, Curadur Digidol: Celf, Amgueddfa Cymru
Cerflunwaith Prydeinig Newydd yr wythdegau
Jennifer Dudley, Curadur Rheoli Casgliadau Celf a Hygyrchedd, Amgueddfa Cymru
Toredig Ond Prydferth
Apekshit Sharma, Intern Curadurol, Amgueddfa Cymru
Five Minutes
Mari Ellis Dunning
Swyn I
Efa Lois
Gesiye (g. 1992)
Mari Griffith
Eich Map Chi o’r Byd
Michal Iwanowski
Tirlun Anhysbys
Evie Banks
Crogdlws
Lydia Niziblian
Calon yn Deilchion
Tanyaradzwa Chiganze
Beth sy’n bosib ei wneud mewn oriel?
Sean Kenny, Uwch Swyddog Addysg, Amgueddfa Cymru
Dwylo ar Dreftadaeth: Codi’r Llen ar Gaffael
Neil Lebeter ac Umulkhayr Mohamed
Rheolau Celf? Sgwrs gyda’r artist Caroline Walker
Carys Tudor, Curadur Digidol: Celf, Amgueddfa Cymru
Siarad â Phlant am Gelf
Sian Lile Pastore
Pêl-Droed Cymru a Byd Celf
Sean Kenny, Uwch Swyddog Addysg, Amgueddfa Cymru
Rheolau Celf?
Neil Lebeter